Meer dan een kwart van de actieve profvoetballers kampt met symptomen gerelateerd aan depressies en angsten. Zo stelde de internationale vakbond voor beroepsvoetballers FIFPro een paar maanden geleden na een internationaal onderzoek onder 850 profs en oud-profs. Uit de studie bleek dat actieve spelers die drie of meer zware blessures hadden gehad, in hun loopbaan twee tot vier keer meer kans op psychische problemen hadden dan spelers zonder zware blessures. De symptomen varieerden van sombere buien en angsten tot slaap- en alcoholproblemen.
Het schokkende resultaat is aanleiding voor dr. Vincent Gouttebarge, die is verbonden aan de FIFPro en het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam, verder te gaan met het onderzoek. Hij wil meer aandacht voor mentale problemen, en vooral voor de oorzaken daarvan. Hij en zijn collega prof. dr. Gino Kerkhoffs, ook verbonden aan het AMC, volgden gedurende een jaar voetballers uit elf landen. Opvallend was daarbij dat er nog een groot taboe heerst op mentale problemen en psychische bijstand.
Gouttebarge, een 40-jarige Fransman van geboorte en oud-voetballer bij Auxerre, FC Volendam en FC Omniworld, hoopt dat zijn studie aanleiding vormt voor een preventiebeleid ten aanzien van psychische klachten bij voetballers. ,,In tegenstelling tot wat veel mensen denken heeft het leven van een profvoetballer ook donkere kanten’’, zegt Gouttebarge. In het bezit van een academische graad in Bewegingswetenschappen en Geneeskunde is hij universitair docent bij het AMC en Chief Medical Officer van FIFPro.
Psychologische begeleiding krijgt nog te weinig aandacht bij voetbalclubs, meent Gouttebarge. ,,Wel om spelers te motiveren, beter te laten spelen. Maar veel minder om spelers te helpen wanneer zij in de problemen zijn geraakt door hardnekkige blessures of na langdurig herstel dan wel als een speler wordt teruggeplaatst naar het tweede elftal. Ook niet op de lange termijn wanneer een speler stopt, vrijwillig of niet, met zijn voetbalcarrière. Wij hebben de indruk dat spelers te veel aan hun lot worden overgelaten. Terwijl de druk op voetballers alleen maar toeneemt. De club verlangt altijd meer prestaties, evenals de trainer, de media, de supporters en vooral sponsors. En dan is er nog de druk die een speler zichzelf oplegt: hij wil koste wat kost presteren en laten zien wat hij kan, hoe goed hij is.’’
Pas wanneer zich een schokkende situatie voordoet, zoals de zelfmoord in 2009 van de Duitse doelman Robert Enke, gaat het alarm af. Vooral toen bleek dat Enke al jaren depressief was (daarbij kwam nog bij de dood van zijn tweejarige dochtertje dat vanaf haar geboorte aan een hartkwaal leed). Enke was in behandeling bij een psychiater en gebruikte antidepressiva. Angst om zijn loopbaan op het spel te zetten en het ouderschap van zijn dochtertje te verliezen, deden hem zijn ziekte geheimhouden voor de buitenwereld en leidde uiteindelijk tot de zelfgekozen dood. De Duitse voetbalbond richtte naar aanleiding van de dood van de 32 jaar geworden Enke de Robert Enke-stichting op, met het doel meer aandacht te schenken aan mentale problemen die voetballers kunnen tegenkomen.
De psychiater van Enke voegde er destijds het misverstand aan toe dat ‘topsporters per definitie gezond zijn en juist daardoor de top bereiken’. Enke, zo gaf hij aan, werd nota bene tijdens zijn depressieve periode geselecteerd voor het Duitse elftal. Dat hij zich kon handhaven was juist een enorme prestatie. Alleen merkte niemand in de voetbalwereld iets van zijn grote problemen of werden ze (zijn fouten en soms afwezig gedrag) genegeerd of afgedaan als ‘zwakte’. Voordat de Robert Enke-stichting werd opgericht was er niemand in de Duitse voetbalwereld die aandacht had voor mentale problemen. ,,Topvoetballers zijn per definitie gezond van geest, is de heersende opvatting, anders zouden zij nooit de top hebben gehaald.”
De voormalige Duitse voetbalinternational (52 maal) Thomas Hitzlsperger en speler van Bayern (jeugd), VfB Stuttgart (Duits kampioen in 2007), Aston Villa, VfL Wolfsburg en Everton bekende twee jaar geleden in een interview met Die Zeit dat hij homoseksueel was. Hij had er nooit met andere voetballers, coaches en zelfs niet met sportpsychologen van zijn club en het nationale elftal over kunnen praten. Hij woonde zelfs enige jaren samen met zijn vriendin – in 2007 zou hij met haar trouwen maar het huwelijk zegde hij af. In 2013, tijdens zijn verblijf bij Everton waar hij zijn loopbaan beëindigde, ontdekte Hitzlsperger hij zijn liefde voor mannen. Hij voelde het al eerder, maar durfde met niemand (ook niet met zijn toekomstige echtgenote) over zijn twijfels te praten. Hij raakte er depressief door, maar de oorzaak hield hij voor zichzelf. Thomas kreeg in Engeland een relatie met een man, die hij kort daarop beëindigde.
Zie hier een interview met hem, een jaar na zijn coming out: http://www.rp-online.de/sport/fussball/thomas-hitzlsperger-ein-jahr-nach-dem-coming-out-aid-1.4846758
Na zijn voetballoopbaan, vlak voor de Winterspelen in 2014 Sotsji, besloot Hitzlsperger ‘uit de kast’ te komen. Hij had vernomen dat in Rusland een homofobe sfeer heerste en wilde aandacht voor het probleem. Oud-voorzitter Theo Zwanziger van de Duitse voetbalbond DFB en de man die onder anderen het initiatief nam voor de Robert Enke-Stiftung (hulp aan voetballers met depressieve verschijnselen) reageerde geschrokken op de ontboezeming van Hitzlsperger. ,,Wij hadden Thomas kunnen helpen, moeten helpen”, antwoordde hij in Die Zeit. ,,Wij hadden moeten zien waar hij mee worstelde. Maar in de voetbalwereld kijken wij niet naar de zwakte van mensen, alleen naar de kracht. Dat is verkeerd. We moeten beter opletten en als mens naar voetballers kijken, niet naar zogenaamde helden. Het begrip helden wordt in de sportwereld verkeerd gebruikt. Voetballers en sporters zijn geen helden, mensen als Thomas zijn helden. Mensen die in de verdrukking leven en eruit komen.”
Vincent Gouttebarge
Vincent Gouttebarge wijst er op dat niet alleen blessures, langdurig niet kunnen spelen en diskwalificatie van talent kunnen leiden tot psychische klachten. ,,Het zijn ook mensen, ze kunnen ook in hun privéleven te maken krijgen met problemen die doorwerken op hun prestaties en mentale gezondheid. Geen mens is immuun voor tegenslagen. Maar er voor uit durven komen dat je ergens mee zit is toegeven aan zwakheid, en dat wordt niet gauw aanvaard in een mannenwereld als die voetballers.’’
In Duitsland ging pas het alarm af toen Enke zich voor de trein gooide, stelt Gouttebarge. In Groot-Brittannië schrok in 2012 de voetbalwereld van de zelfgekozen dood van de 42-jarige bondscoach van Wales Gary Speed en kregen juist daardoor mentale problemen onder voetballers meer aandacht. Speed kampte met privéproblemen, zo bleek later. Én hij had een gesloten karakter – daar begint vaak het probleem. Vervolgens bekende de 35-jarige oud-voorzitter van de Engelse spelersvakbond Clarke Carlisle dat hij zelfmoord had willen plegen door zich voor een vrachtwagen te gooien, als gevolg van jarenlange depressies en alcoholmisbruik. Hij durfde met niemand over zijn problemen over te praten. Niemand zag hem als een mens. Niemand probeerde hem te doorgronden. Hij sloot zichzelf af, hij droeg een masker. Daar was hij goed in, misschien wel uit angst om echt gezien, mogelijk afgewezen te worden.
Mathieu Bastareaud
In Frankrijk bekende de 27-jarige rugbyinternational Mathieu Bastareaud vorig jaar in zijn autobiografie Tête Haute dat hij in 2009 had geprobeerd de hand aan zichzelf te slaan. Bastareaud vertelde in zijn boek over zijn getraumatiseerde jeugd, die tot boulimia leidde. Over zijn depressies en zijn alcoholverslaving, die in 2009 tijdens een trip in Nieuw-Zeeland leidde tot een zware val in een hotelkamer waardoor hij zware verwondingen in zijn gezicht opliep. Bastareaud verklaarde tegenover de ploegarts dat hij op straat in elkaar was geslagen, bang dat de echte oorzaak (alcohol en depressie) aan het licht zou komen. De premier van Nieuw-Zeeland verontschuldigde zich bij de rugbyer en de Franse rugbybond en gelastte nota bene een politie-onderzoek.
Bastareaud kon niet langer leven met zijn leugen en met kritiek in de media over zijn ongewenste matige prestaties, en sneed daarom datzelfde jaar zijn polsen door. Medespelers vonden hem en redden zijn leven. Met dank aan een psycholoog bevrijdt Bastareaud zich nu van zijn demonen.
Sportpsychologie was tot voor kort een ondergeschoven kind in de voetbalwereld. Laat staan psychisch consult bij voetballers met (dreigende) problemen. ,,Clubs en trainers, maar dus ook supporters, media en sponsors verlangen altijd naar resultaat. Altijd winst. Dan is het zaak spelers voortdurend in de gaten te houden. Natuurlijk zijn er clubs die dat doen omdat zij verder kijken dan prestaties en ook de speler als mens serieus te nemen.’’
Gouttebarge roemt de manier waarop PSV met de door het overlijden van zijn ouders getraumatiseerde Maxime Lestienne is omgegaan. ,,Maar dat was duidelijk. De meeste problemen blijven helaas te vaak onder de oppervlakte.’’
Gouttebarge wijst als vertegenwoordiger van de internationale spelersvakbond naar landen in Oost-Europa waar het leven als voetballer zeer wankel is. ,,Voetballers weten niet wat hun daar te wachten staat. Van de ene op de andere dag is er geen geld. De FIFPro is daar op gefocust. Er op toezien dat geld alsnog wordt betaald. Maar ook in mijn specialiteit als onderzoeker naar mentale problemen ook hoe spelers ermee omgaan. Van de clubs hoeven ze vaak niets te verwachten als ze in problemen zitten.’’
Dankzij zijn netwerk en contact met vakbonden uit andere sporten (rugby, Gaelic Football, ijshockey, cricket) wil Gouttebarge ook inzichten en data krijgen bij andere beroepssporters. ,,Het mag duidelijk zijn dat er raakvlakken zijn tussen de verschillende sporten. Dat wil ik zoveel mogelijk uitbreiden. We gaan bijvoorbeeld binnenkort kijken naar de invloed op de lange termijn van hersenschuddingen op de mentale gezondheid van topsporters. Ook hebben Kerkhoffs en ik net subsidie gekregen van World Rugby om een internationaal project op te zetten over de relatie tussen fysieke en mentale gezondheid bij actieve toprugbyers in liefst negen landen. Ook de wereldvoetbalfederatie FIFA heeft veel belangstelling voor ons project. Nu we de eerste resultaten van ons onderzoek hebben, kunnen we aan de slag en de organisaties duidelijk maken wat er speelt bij spelers. En dat is veel, getuige de percentages.’’
Van de onderzochte actieve voetballers (in elf landen en drie continenten) speelt 60 procent op het hoogste niveau. Ongeveer dertig procent gaf aan symptomen van mentale problemen te herkennen. Zoals depressief, stress, slaapproblemen en negatief zelfbeeld. Liefst 19 procent vertoont abnormaal gedrag als het gaat om consumptie van alcohol. Roken doet 7 procent en 10 procent is gestresst. Onder de net gestopte voetballers liggen die percentages hoger. Liefst 32 procent vertoont abnormaal gedrag met alcohol, 12 procent rookt of is gaan roken, 15 procent heeft burn-outklachten. In beide groepen hebben de voetballers ook veel problemen met hun eetpatroon.
Gouttebarge vraagt speciale aandacht voor het ‘zwarte gat’ dat gestopte spelers ervaren. ,,We zien dat de structuur uit hun leven verdwijnt en dat ze moeite hebben een plek te vinden in de reguliere maatschappij.”
Stefan Groothuis
Intussen bestaat ook ook een samenwerking tussen enerzijds de medische staf van NOC*NSF, de atletencommissie en anderzijds Gouttebarge en Kerkhoffs. De sportkoepel beweert al jaren bezig te zijn met het psychisch leed van topsporters (waarbij de grootste discretie in acht wordt genomen), maar nog niet over een gedetailleerd overzicht van maat en getal van psychische klachten te beschikken. Vandaar dat in een videoboodschap Nederlandse topsporters worden uitgenodigd om mee te werken aan onderzoek naar hun mentale welzijn. Ze kunnen drie vragenlijsten elektronisch invullen. Waterpoloster Mieke Cabout en schaatser Stefan Groothuis spelen daarin een belangrijke rol. Cabout hoopt op een zo groot mogelijke respons onder de sporters. Zij doet de masteropleiding Health Sciences in Amsterdam. ,,In het buitenland is de kennis veel omvangrijker. Het mentale welzijn kan een grote bijdrage leveren aan topsportprestaties. En niet alleen tijdens de carrière kan het helpen, maar ook daarna; bij het zogenaamde zwarte gat van pas gestopte sporters”, zei ze voor de NOS-microfoon.
Groothuis, olympisch kampioen op de 1.000 meter in 2014, vertelt in de videoboodschap over zijn depressie in 2011. ,,Door hier nadien open over te zijn kon ik me vrijer bewegen en zowel privé als sportief kreeg ik alles weer op de rit.’’
Gouttebarge hoopt dit jaar op internet een stap te maken in de richting van interventies en oplossingen voor psychische klachten. Een interventie beschikbaar via internet zou voor alle actieve voetballers in de wereld (65.000) kunnen zijn. Daarop kunnen zij zien wat er aan psychische problemen kan spelen. Ze kunnen om raad vragen. ,,We moeten op een vertrouwensbasis met voetballers werken en omgaan. Wat ze niet aan de club of de trainer kwijt kunnen, kunnen ze altijd bij ons doen.’’
Dit artikel is in verkorte versie gepubliceerd in NLcoach, Nummer 1 2016
guusvanholland 